‘Vuur leert ons hoe we kunnen omgaan met de toenemende complexiteit en grote vraagstukken van deze tijd’

De complexiteit van onze samenleving neemt alleen maar toe, en tegelijk moeten we als individu, organisatie en maatschappij oplossingen zoeken voor grootse uitdagingen. Filosoof Ignaas Devisch pleit in zijn keynote op de CHRO Day van 26 april voor radicale verantwoordelijkheid en duurzame welvaart. 

‘Light My Fire!’ is het thema van de CHRO Day op 26 april. ‘Vuur’ is de schijnbaar eenvoudige titel van het nieuwste boek van Ignaas Devisch. Dat moet wel voor gensters zorgen op de openingstalk die hij binnenkort geeft voor een publiek van CHRO’s en HR-directeuren.
Ignaas Devisch is hoogleraar medische filosofie en ethiek aan de Universiteit Gent, en auteur van onder meer ‘Rusteloosheid’, ‘Ziek Van Gezondheid’ en ‘Het Empathisch Teveel’. Vuur is een uit de hand gelopen denkoefening, geeft hij aan. “Het onderwerp interesseerde me hoegenaamd niet, tot ik me begon te verdiepen in de rol van vuur binnen onze huidige maatschappij ten opzichte van het verleden, en ik besefte hoeveel we eruit kunnen leren.”
Het resultaat is een boek dat fundamentele vragen opwerpt over de rol van de mens op deze planeet, en dat een (zouden we durven zeggen) vurig pleidooi houdt voor radicale verantwoordelijkheid om onze vrijheid en welvaart duurzaam te maken.

Wat hebben we van vuur te leren?

Ignaas: “Alle antieke beschavingen beschrijven vuur in hun verhalen als een bron van kracht én gevaar. Vuur is iets waar de mens respect voor moest opbrengen, dat niet lichtvaardig gebruikt kon worden. Denk bijvoorbeeld aan de ongelofelijk zware straf die Prometheus kreeg omdat hij het vuur had gestolen van de goden. In onze huidige maatschappij is het besef rond die schaduwkant van vuur volledig weg. We zien het element als iets technisch, dat we gebruiken om onze auto’s te laten rijden en onze huizen te verwarmen.”

Waarom is die schaduwkant van vuur belangrijk?

Ignaas: “De keerzijde staat voor de destructie die vuur ook genereert: iets vernietigen om energie op te wekken. Dus moeten we nadenken over: wat zijn we aan het doen? We hebben het vuur en onze planeet geëxploiteerd, zonder over de gevolgen na te denken. Door die ééndimensionale blik brengen we ons eigen voortbestaan in gevaar, net als dat van veel andere levensvormen. En op maatschappelijk en individueel vlak botsen we tegen de grenzen van onze vooruitgangsdrang aan. Mensen raken opgebrand, systemen lopen vast.”

Het is hoog tijd om naar de schaduwkant te kijken?

Ignaas: “Dat denk ik wel. De eerste stap naar verandering is onder ogen zien wat we aan het aanrichten zijn. En om daar radicaal verantwoordelijkheid in te nemen. We gaan de grote problemen van deze tijd niet oplossen door met zijn allen een beetje te minderen. Dat is een illusie. We zullen veel technologische creativiteit nodig hebben want de probleemstelling is complex en de oplossingen zullen ook complex zijn. We hebben als mens de capaciteit om te reflecteren, laat ons dat ook doen.”

Misschien is het gewoon te complex om als mens over te kunnen reflecteren?

Ignaas: “Volgens astrofysicus Eric Chaisson wordt de evolutie gekenmerkt door een alsmaar toenemende complexiteit. Sinds het ontstaan van de kosmos wordt alles steeds complexer. Kijk bijvoorbeeld hoe anders organisaties vandaag zijn, of hoe anders we het begrip identiteit vandaag invullen in vergelijking met 50 jaar geleden. Volgens de wetten van de thermodynamica streven systemen steeds naar balans. Hoe complexer de context, hoe meer energie we moeten stoppen om vat te krijgen op al die verschillende elementen. De grote problemen vallen niet op te lossen door één persoon, of enkel door de mensheid. We hebben technologie nodig, en de kracht van de natuur, om de complexiteit de baas te kunnen.”

Eerder dan tot hoop, leidt het potentieel van zowel technologie als de natuur, de snelle veranderingen en de toenemende complexiteit tot onzekerheid en angst?

Ignaas: “Dat is vooral omdat we jarenlang hebben gedaan alsof vooruitgang een lineair proces was, waarbij we konden doen wat we wilden zonder dat het gevolgen zou hebben. Het is schrikken als we merken dat de planeet reageert op wat we aanrichten, net zoals we schrikken wanneer ons lichaam blokkeert omdat we te lang over onze grenzen zijn gegaan. We hebben momenten van reflectie nodig, om stil te staan bij onze acties en de volgende stappen te bepalen. Maar ik ben ervan overtuigd dat we in staat zijn tot duurzame oplossingen.”

Is er een eindpunt?

Ignaas: “Dat er zoiets bestaat als een perfect harmonisch geheel, waarbij alles in balans zal zijn, is een mythe. Elke balans is tijdelijk, verandering is een constant gegeven. Dat betekent niet dat we bij de pakken moeten blijven zitten. Het is belangrijk om te streven naar balans, of het nu op persoonlijk vlak is, of binnen organisaties en in de maatschappij. Maar de natuur zal nooit in balans zijn, ook niet zonder de mens.”

U had het eerder over radicale verantwoordelijkheid?

Ignaas: “We kunnen het reflecteren en streven van onze planeet niet alleen overlaten aan de ingenieurs van techbedrijven. Mijn boek is een uitnodiging om te beseffen dat we allemaal afhankelijk zijn van elkaar. En dat we ook allemaal afhankelijk zijn van onze omgeving. En dat wij de natuur nodig hebben maar niet omgekeerd.”

U bent hoopvol dat dat ook lukt?

Ignaas: “We hebben de capaciteiten om het te doen. En we hebben ook die bijna onuitputtelijke bron van energie die we op een veel betere manier kunnen aanwenden: de zon. Ik spreek dan ook over het Helioceen als opvolger van het Antropoceen. Het Helioceen wordt gekenmerkt door een samenwerken met de natuur, eerder dan exploiteren van onze planeet. We moeten de energie van onder meer de zon aanwenden om te kunnen omgaan met de steeds toenemende complexiteit van onze omgeving. Hoe we dat precies gaan doen, daar moeten we samen aan werken. Er is zoveel meer mogelijk dan de oplossingen van vandaag. Mijn afwijking is om problemen in kaart te brengen, uit te zoeken waar die worstelingen vandaag komen, en te kijken naar wat we uit het verleden kunnen leren. Er valt zoveel uit te leren. Dat stemt me hoopvol.”