Het overzichtseffect om hoopvol te leven in een gebroken wereld

Wordt de dagelijkse realiteit te duister, ga dan wandelen en richt je blik omhoog. Hoop vind je in de sterren en het heelal, zegt de Nederlandse schrijver, theatermaker en dichter Marjolijn van Heemstra. Zou het zo gemakkelijk kunnen zijn? Haar boek ‘In lichtjaren heeft niemand haast’ schenkt houvast in onzekere tijden.

Almaar stijgende ziekenhuisopnames, stervende asielzoekers aan de rand van Europa en loze beloftes op de klimaatconferentie in Glasgow. Het zijn maar enkele van de items die het nieuws beheersen. Hoe vind je hoop in tijden die soms verpletterend duister lijken?

De Nederlandse schrijver, theatermaker en dichter Marjolijn van Heemstra stelde zich dezelfde vraag tijdens een warme zomernacht waarin ze de slaap niet kon vatten. Het antwoord vond ze in de beroemde foto Hubble Ultra Deep Field, in 2003 en 2004 genomen door de Hubble-ruimtetelescoop die zo’n 550 kilometer van de aarde zweeft.

De foto bracht opheldering, verwondering en troost, legt Marjolijn uit in haar boek ‘In lichtjaren heeft niemand haast’. “We hebben het aangekondigd als een boek over de ruimte”, vertelt ze, ”maar eigenlijk gaat het over de gebrokenheid van deze wereld, hoe je daarmee kunt leven. En hoe je via het heelal toch zingeving en hoop kan vinden om elke dag weer op te staan.”

Hoe kan het heelal een antwoord bieden op een gebroken wereld?

Marjolijn van Heemstra: “Het helpt heel erg om uit te zoomen van de dagelijkse beslommeringen, om te beseffen dat we slechts een heel klein planeetje zijn in een idioot grote, totaal onbegrijpelijke kosmos. Dat besef helpt om individuele problemen, conflicten en verschillen te relativeren. Daarmee wil ik ze niet onbelangrijk maken,  ik wil er iets naast plaatsen. In ‘relativeren’ zit ‘relateren’ verborgen. Verbindingen leggen, dat is wat ik probeer.”

U heeft het ook over verwondering als drijfveer voor verandering?

Marjolijn van Heemstra: “Als astronauten vanuit de ruimte naar onze groen en blauwe planeet kijken, schijnen ze overvallen te worden door een gevoel van stil ontzag en diep besef van kwetsbaarheid. Ze zien in wat een mirakel het is dat we hier als mensheid, als planeet, als leven, überhaupt zijn. De grote fysieke afstand zorgt voor emotionele nabijheid. Het is iets dat de moeite waard is om voor te vechten.”

Veel lezers geven aan dat uw boek helpt om zich minder verloren te voelen in de klimaatcrisis. Geldt dat ook voor de coronacrisis?

Marjolijn van Heemstra: “Beide crisissen zijn aan elkaar gelinkt, ze maken deel uit van een groter verhaal. Ze hebben impact op onze gezondheid, onze samenleving, onze omgeving. Het is allemaal heel erg met elkaar verbonden. Beseffen dat alles verbonden is, dat het ene niet kan bestaan zonder het andere, is een krachtige drijfveer voor verandering.”

U linkt de foto van de sterrenstelsels aan het Joodse scheppingsverhaal, en de symboliek ervan komt vaak terug in het boek. Waarom?

Marjolijn van Heemstra: “Ik heb godsdienstwetenschappen gestudeerd, omdat ik heel erg geïntrigeerd was door mysterie, door alles wat we niet begrijpen. De grens van het waarneembare heelal, zoals de Hubble-telescoop die waarneemt, is ontzettend mysterieus. De sterrenstelsels lijken wel lichtgevende scherven van een gebroken geheel. In een oud Joods scheppingsverhaal breekt een vat vol licht in miljarden stukken. Al die stukken vormen, volgens de mythe, uiteindelijk het leven. De mensen, de dieren, zelfs de woorden: heilige scherven licht. In die mythe blijft elke scherf licht heimwee houden naar het vat waarin alles bij elkaar was. Dus ontstaat elke ontmoeting tussen scherven uit verlangen van licht naar nog meer licht, of die scherven nu mensen, dieren, planten of letters zijn. De gebroken wereld is een verlangende wereld.”

En dat verlangen zet ons aan tot actie, zeg ik het zo goed?

Marjolijn van Heemstra: “Ik denk dat de basishouding die ik in het boek beschrijf is: het besef van gebrokenheid is er onverminderd, maar eronder, ertussen, erdoorheen is iets van speling ontstaan. De onrust neemt me niet langer over. En daardoor is ruimte voor reflectie en voor de vraag: hoe kan het anders? Dat is verlangen omzetten in actie.”

Van de hoop aan het begin van de pandemie, ‘nu wordt alles anders’, lijkt niet zo heel veel meer over te blijven: de CO2-uitstoot is terug de hoogte ingegaan, mensen staan opnieuw in de file. Wat is er veranderd?

Marjolijn van Heemstra: “De pandemie heeft wel degelijk heel veel in beweging gebracht. Black Lives Matter, bijvoorbeeld, had nooit zo’n momentum kunnen vergaren als in 2021. Mensen waren thuis, uit hun dagelijkse routines geschud, en ze konden ineens met meer afstand naar de samenleving kijken. Als je nu ook ziet hoeveel demonstraties er zijn, hoeveel nieuwe initiatieven, hoeveel actiegroepen. Een cultuur verandert niet zo heel snel, maar er is absoluut beweging. Mijn boek past ook heel erg in een grotere beweging waarin we als mensen meer aandacht hebben voor de verbondenheid van het leven op deze planeet. Zo zijn er rechtszaken waarin rivieren een stem krijgen, of het parlement der dingen.”

Welke rol kunnen ondernemers en bedrijven daarin opnemen?

Marjolijn van Heemstra: “Als ondernemer, en als bedrijf, is het vaak moeilijk om uit de stress van de dagelijkse realiteit te stappen. Je moet omgaan met heel veel onzekerheid, je draagt de verantwoordelijkheid voor het welzijn van heel wat mensen. En er is die eeuwige vraag naar groeien en groter worden. Maar die groei verscheurt meer dan het heelt. Ik denk dat het besef van verbondenheid de eerste stap is: elke onderneming maakt deel uit van een groter geheel. En elke onderneming zou er eigenlijk naar moeten streven om te verbinden, eerder dan te verscheuren.”

Kan u dat concreter maken?

Marjolijn van Heemstra: “Ik had een aantal dagen geleden een fijn gesprek met een bedrijfseigenaar, die graag met ons wilde samenwerken om de focus op groei te vervangen door iets groters. Hij zei letterlijk: ik wil terugkijken op een leven waarin ik kan zeggen dat we hele leuke, zinvolle dingen hebben gedaan met fijne, gezonde mensen. Voor veel bedrijven zal dat misschien nog wollig klinken, maar ik hoop dat er meer bedrijfsleiders zoals hij opstaan.”

Marjolijn was een van de openingssprekers op het Executive Forum 2021. Met haar filosofische/poëtische kijk kaderde ze het dagthema ‘the overview effect’.