‘Falen erkennen we vandaag enkel op één voorwaarde: je moet er een beter mens van worden.’

Wat vertellen groeicijfers nu eigenlijk echt over onze maatschappij? En waarom is het soms beter om een avond lekker in de zetel te blijven hangen in plaats van nog een paar uur hard door te werken? Ons streven naar productiviteit en efficiëntie is doorgeslagen, stelt de Nederlandse auteur en columniste Marian Donner. De menselijke maat is verdwenen, en dat heeft een negatieve impact op onszelf, onze ondernemingen, onze maatschappij en de wereld waarin we leven.

Marian Donner schreef een ‘Zelfverwoestingsboek’, met als ondertitel ‘Waarom we meer moeten stinken, drinken, branden en dansen.’ Het boek is intussen in vijf talen beschikbaar. Marian stelt in het boek, net als in haar columns, netelige vragen bij alles waar we zo hard naar streven, en -o zo vaak- in falen. Gezonder leven, efficiënter werken, een beter mens worden, ecologischer leven, mentale lenigheid.

De grote ambities van onze maatschappij wekken vooral schuld en schaamte op, stelt Marian. Wie geeft nog toe gewoon in de zetel te zijn blijven hangen met een zak chips, in plaats van een paar uur door te werken en de dag bewust af te sluiten met een mindfullness-sessie? Wie durft nog te vertellen liever een sigaret op te steken in plaats van een rondje te gaan joggen? En waarom vinden we het zielig als iemand na een thuiswerkdag op zijn eentje een fles wijn kraakt?

Het hele systeem is gericht op hoe je meer en beter kunt en moet zijn, stelt Marian. En het is ook nog eens aan het individu, aan u dus, om het beter te doen. Hoe komt het dan dat zoveel mensen daar niet in lijken te slagen? Dat depressie en burn-out hoge toppen scheren? Dat we onszelf én de wereld naar de knoppen aan het helpen zijn? Kan beter, stelt Marian. En wel door meer aandacht te hebben voor wat ons tot mensen maakt.

Maakt drinken, roken, uitstellen en dansen ons betere mensen?

Marian Donner: “Ik wil mensen vooral laten nadenken. Wat ik bijvoorbeeld in mijn boek over drinken zeg, is dat het een andere tijdsbeleving geeft. Daar haal ik dan de filosoof Bertrand Russell bij, die het heeft over de evolutie van jager-verzamelaar naar landbouw. Sinds de mens voedsel begon te verbouwen, is die een planner geworden. Tot op dat punt leefden mensen van moment tot moment. De landbouw heeft ons heel wat opgeleverd, en daarnaast is ook iets verloren gegaan: het dierlijke, het vrije, het loslaten, het momentane. Die twee kanten zitten wel in ons, maar dat laatste laten we niet meer toe. Want dat plannen neemt alles over, en dat beperkt ons heel erg. Russell zegt ook dat het geen toeval is dat samen met de landbouw ook het bier en de wijn hun intrede deden. Drinken zet het plannen even stil. Het eerste wat je tegen jezelf en anderen zegt als je een glas begint, is: ‘eentje, en dan stop ik, want ik moet morgen nog heel wat doen’. Na dat tweede wijntje zeg je: ‘nou ja, laat maar komen’. En dan komt er ook vanalles: ideeën, emoties, gesprekken, ontmoetingen. Drinken is, net als alle andere kleine vormen van zelfverwoesting, een tegenwicht.”

Maakbaarheidsideaal vs falen

Is zelfverwoesting wat ons tot mensen maakt?

Marian Donner: “De grote gemene deler is falen. Dat is puur menselijk. Het willen, maar niet kunnen. Het struikelen. Het steeds opnieuw proberen en dezelfde fouten maken. Falen erkennen we vandaag enkel op één voorwaarde: je moet er een beter mens van worden. In de krant lees je bijvoorbeeld heel veel verhalen van mensen die een burn-out hebben gehad. Die zeggen dan: het was verschrikkelijk, maar nu weet ik waar het leven echt om draait. Dat is ook weer een manier van zelfverbetering. Je moet er iets uithalen als je gefaald hebt. Want als het je niet lukt, dan ben je de loser die opnieuw vervalt. Daar is de zelfhulpindustrie rond gebouwd: jij kan het oplossen, als je maar je best doet. Het is een heel mechanisch mensbeeld. Terwijl er net zoveel schoonheid in falen zit. Daar zouden we net echt ruimte voor moeten maken.”

Wat gebeurt er als we daar met zijn allen iets meer ruimte voor maken?

Marian Donner: “Het gaat me eerder over hoe we dat gaan doen. Want veel mensen drinken dan wel eens af en toe een glas, of eten een dubbele hamburger, of netflixen een hele avond. Maar daar gaan ze zich dan enorm schuldig over gaan voelen, en schamen ze zich heel erg voor. Want dan doe je aan zelfsabotage. Terwijl je had kunnen investeren in jezelf en in jouw gouden toekomst, heb je het verprutst. De maakbaarheidsideaal die we als samenleving onderhouden, leidt tot zelfhaat. En zelfhaat wakkert woede, destructie en agressie aan, niet alleen tegenover jezelf maar ook tegenover anderen. Dat zie je bijvoorbeeld ook op social media: zelfhaat die overslaat in haat tegenover de ander.”

Naar buiten kijken

Weg met schaamte en schuld dus?

Marian Donner: “Ik denk dat er heel veel troost schuilt in de boodschap: het is niet jouw schuld. Het is de schuld van de wereld. We leven gewoon in een heel vernietigend systeem, die de natuur, dieren én mensen kapot maakt. Niet dat je daarmee alles oplost. Maar het biedt wel een ander perspectief. En misschien kan je alle energie die je naar binnen richt, naar het oplossen van iets in jezelf, wel naar buiten gericht worden, naar het zoeken naar oplossingen voor die wereld.”

Hebben de recente maanden en het laatste jaar iets veranderd in de goede richting?

Marian Donner: “Het was het maakbaarheidsidee ten top: ja, je mag thuis gaan werken. Hoera! Vooruitgang! Zelf je planning opmaken, jezelf motiveren, en ga zo maar door. De enige vereiste: blijf productief. En veel mensen plooiden zich dubbel om het werk maar gedaan te krijgen. Zelfs al werd thuis en privé volledig met elkaar verweven, en zwolg het alle tijd op, zowel de onze als die van onze kinderen. ‘Ssst, mama is aan het werk.’ Onze economie an sich heeft niet echt geleden onder de recente maanden. Uiteindelijk gaat onze productiviteit al 40 jaar de hoogte in, zonder dat de lonen daarbij gevolgd zijn. Dan is het ook logisch dat je je begint af te vragen: waar doe ik dit allemaal voor? Wat is de zin ervan? En dan zou het ook kunnen dat je besluit dat de werkelijkheid gewoon een beetje karig is. Dat je gaat zoeken naar escapisme, in boeken, films, samenzijn met anderen. En dat je gaat nadenken over alternatieven: hoe kan het anders?.”

Yes, we can

Hoe kan het dan anders?

Marian Donner: “Het belangrijkste inzicht, naar mijn gevoel, is dat het kan. Tot in de jaren zeventig geloofden we nog heel erg in een maakbare samenleving, alles is een sociaal construct. Daarna werd het: niet de samenleving is maakbaar, maar de mens wel. En daar hebben we een hele zelfhulpindustrie rond gebouwd. Sinds vorig jaar weten we dat een overheid wel degelijk een impact kan hebben op de hele samenleving: volledige sectoren stopzetten, bakken geld uitgeven. In de jaren negentig was de overheidsslogan nog: TINA (There Is No Alternative). Vandaag is duidelijk dat het toch vooral een kwestie van willen is. Dat opent perspectieven. Welke beslissingen zouden we nog kunnen maken als samenleving? Waar zouden we nog bakken geld aan willen uitgeven?”

Waar zouden we dan bakken geld aan uitgeven?

Marian Donner: “Ik denk dat deze recente periode wel heel erg duidelijk gemaakt heeft dat gemeenschap belangrijk is, en dat we daarin moeten investeren. En dat we alles op alles moeten zetten om een systeem op te zetten dat niet om winst hoeft te draaien, met een ander waardensysteem. Ik ben nu ook bezig met een nieuw boek, dat gaat over Jeff Bezos en Elon Musk die zo graag de ruimte in willen. Hun motivatie daarvoor is dat we op aarde niet verder kunnen groeien, dus moeten we wel de ruimte in. Zo merk je hoe diep de neoliberale gedachte van groei verankerd is. Dat je gewoon denkt: de aarde gaat het niet lang meer houden.”

En wie gaat het halen, Bezos en Musk of de planeet?

Marian Donner: “Ik merk toch dat er verandering in de lucht hangt. Je ziet het met Black Lives Matter en MeToo, met jongeren die op straat komen voor het klimaat. En met overheden die andere keuzes durven maken, zoals in Nieuw-Zeeland waar groei niet langer het allerbelangrijkste is. Dat is allemaal energie die niet langer naar binnen gericht is, ‘hoe kan ik mezelf verbeteren en het is mijn schuld’, maar naar buiten: hoe kan het systeem anders? Ook het bedrijfsleven heeft hierin een belangrijke taak, om die cultuuromslag te maken, zodat je niet langer aandelen en productiviteit meet, maar bijvoorbeeld ook ‘hoe weinig burn-out is er in mijn bedrijf.’ Er wordt ook heel veel geëxperimenteerd, met andere winstberekeningen, of door medewerkers mede-eigenaar te maken. Dat is fantastisch. Ik heb de hoop nog niet opgegeven.”

Marian Donner was een van de keynote speakers tijdens de C-WEEK, onze digitale voorjaarsconferentie. Tijdens de Inspiration Boost op dinsdag 27 april deelde ze haar visie en bracht op die manier een tegenstem in het debat rond het thema ‘de geknipte mens’.